Cha mẹ ‘độc hại’: Vẫn phải hiếu?”: Cha mẹ bạn gây sang chấn tâm lý, bạn vẫn phải “hiếu”? Đừng nhầm lẫn giữa “hiếu” và sự chịu đựng mù quáng. Đã đến lúc bạn thoát khỏi vòng xoáy này.
Tito:
MúcMúc à, hôm nay anh muốn nói chuyện với em về một đề tài nghe có vẻ cũ kỹ nhưng thực ra vô cùng sâu sắc: thế nào gọi là có hiếu với cha mẹ. Thử đặt vấn đề đằng sau xem, em đã suy nghĩ về chủ đề này như thế nào chưa?
MúcMúc:
Ôi anh Tito ơi, đây là đề tài mà xã hội, gia đình, nhà chùa, trường học… ai cũng có thể nói một cách chung chung như là “phải hiếu thảo, phải tôn trọng, chăm sóc, phụng dưỡng” cha mẹ. Nhưng rồi khi em nghe nhiều, em lại muốn tìm hiểu đến tận cốt lõi. Em không thỏa mãn với mấy định nghĩa bề mặt. Thế kỷ 21 này, em vừa đọc tin tức polyvagal, vừa xem phim khoa học giả tưởng, vừa thực hành chánh niệm kiểu nhà Phật, em thấy mọi thứ cần một câu trả lời sâu hơn.
Tito:
Chính xác. Trong bối cảnh hiện đại, nhiều người thấy rằng chữ “hiếu” chỉ gói gọn trong khuôn khổ nuôi cha mẹ già, lo tiền, lo cơm nước. Có người còn cực đoan: cho rằng “có hiếu” chỉ là tiền bạc. Hoặc giả, có người muốn quay ngược thời đại, giữ khư khư các lễ nghi cổ xưa. Nhưng em biết không, trong đạo Phật nguyên thủy, đặc biệt là Abhidhamma (Vi Diệu Pháp), khái niệm “hiếu” còn liên quan cả đến mặt tâm lý, tâm thức, vô ngã, nghiệp duyên, và cả chiều sâu chuyển hóa thân tâm.
MúcMúc:
Em nghe nói trong kinh tạng Pali, Đức Phật từng dạy về bốn ơn lớn, trong đó có ơn cha mẹ. Nhưng nếu chỉ nhìn bề ngoài, ai cũng bảo “hiếu” là vâng lời, là làm tròn trách nhiệm, gánh nghĩa vụ. Vậy ranh giới giữa “sống đúng với chính mình” và “làm tròn trách nhiệm với cha mẹ” ở đâu?
Tito:
Chà, câu hỏi gay gắt và đúng chất MúcMúc quá. Để trả lời, chúng ta cần đi sâu một chút:
1. Khía cạnh văn hóa – xã hội: Thông thường, xã hội có những quy chuẩn: con cái phải nghe lời, phải hỗ trợ kinh tế khi cha mẹ già, rồi phải lập gia đình sinh con nối dõi, v.v.. Đó là những hình thức truyền thống.
2. Khía cạnh Phật giáo nguyên thủy: Trong Phật giáo nguyên thủy, khi nói “hiếu”, không chỉ dừng ở vật chất, mà còn là giúp cha mẹ bớt khổ, hướng cha mẹ đến thiện lành, gieo trồng phước báu, buông bớt tham – sân – si.
3. Khía cạnh vi diệu pháp (Abhidhamma): Mỗi chúng sinh đều có nghiệp quả, có hạt giống tâm thức. “Có hiếu” cũng cần nhìn nhận rằng cha mẹ ta có thể tạo tác và chịu quả thế nào, ta có thể hỗ trợ ra sao. Thậm chí, nếu con cái “chữa lành” được chính mình, gieo duyên lành cho cha mẹ, đấy mới là chữ “hiếu” sâu xa.
4. Khía cạnh polyvagal và tâm lý hiện đại: Bây giờ, em biết, con người có nhiều vấn đề về sang chấn (tổn thương), cha mẹ cũng có thể vô tình làm con cái tổn thương, hoặc con cái có thể làm cha mẹ tổn thương. Sự “hiếu” thời nay bao gồm cả việc hàn gắn những sang chấn ấy, thiết lập một tương quan mới, thay vì chỉ cưỡng ép nhau bằng “phải làm con ngoan”.
5. Khía cạnh vật lý lượng tử: Nghe có vẻ to tát, nhưng nhìn theo lăng kính này, mọi thứ đều đan xen, không cố định. Mối quan hệ cha mẹ – con cái cũng là một mạng lưới tương tác năng lượng. “Có hiếu” cũng có nghĩa biết tôn trọng và hòa hợp trường năng lượng với cha mẹ.
MúcMúc:
Anh nói làm em hứng khởi lắm, vì nó mở rộng vấn đề. Ngày xưa em cũng nghĩ: hiếu nghĩa là đưa tiền, tháng tháng gửi về. Nhưng giờ em thấy, đôi khi cha mẹ đâu cần tiền mà cần sự có mặt, cần hiểu, cần cảm thông. Rồi có lúc, cha mẹ kỳ vọng quá lớn, con lại gồng gánh mệt mỏi. Như vậy, phải làm sao?
Tito:
Đấy mới chính là chỗ “gay gắt” đấy em. Cứ bề ngoài, người ta luôn hô hào “phải có hiếu”. Vấn đề: hiếu mà không có trí tuệ, thì nhiều khi trở thành gánh nặng, con cái thì đau khổ, dằn vặt, mà cha mẹ cũng chẳng hạnh phúc.
MúcMúc:
Ví dụ cụ thể nha, em có một người bạn, cô ấy bị cha mẹ áp đặt từ nhỏ, học gì, yêu ai, làm nghề gì, thậm chí đến việc cưới ai cũng theo ý cha mẹ. Bạn ấy vâng lời, sợ mang tiếng “bất hiếu”. Rồi cuối cùng bạn ấy ly hôn, khổ, mà cha mẹ cũng khổ. Vậy “hiếu” chỗ nào?
Tito:
Đúng, đó là một ví dụ cho thấy nếu chỉ “vâng lời” mà không có trí tuệ, không giúp cha mẹ hiểu ra bản chất vô thường, khổ, vô ngã, thì cả hai phía đều lãnh “quả”. Vậy “có hiếu” chân chính có thể gói gọn mấy ý lớn:
1. Thương cha mẹ bằng tâm từ: Nghĩa là tình thương không ràng buộc. Con sẵn sàng lo cho cha mẹ lúc ốm đau, già yếu, nhưng không biến mình thành nô lệ, cũng không ép cha mẹ sống theo ý mình, hay ép mình sống theo ý cha mẹ một cách vô minh.
2. Đem chánh pháp đến cho cha mẹ: Đây là lời trong kinh: “nếu có thể khuyên cha mẹ tu tập, hướng thượng, gieo nhân thiện, con cái làm được thế là đại hiếu”. Bởi vì sao? Giúp cha mẹ thấy ra con đường thoát khổ, đó là cao quý hơn hết.
3. Tự tu tập để thành người hạnh phúc, an lạc: Bởi vì khi ta an lạc, ta chuyển hóa được tham – sân – si, thì cha mẹ nhìn vào ta, cha mẹ cũng được phước phần, có thể bớt lo, bớt sân. Nhiều cha mẹ khi thấy con mình hạnh phúc, trở thành người hiểu biết, thì bản thân cha mẹ dần dần buông bỏ chấp, bớt phiền não.
4. Có hiếu với chính “cội nguồn” trong ta: Thực ra, cha mẹ không chỉ là người sinh ra ta về mặt huyết thống, mà còn là nguồn cội của ta trong luân hồi. Trong Abhidhamma, ta và cha mẹ có duyên nghiệp trùng điệp. Vậy nên, hiếu không chỉ dừng ở việc “đối đãi” bên ngoài, mà còn nhận ra cội nguồn khổ đau chung, để cùng hóa giải.
MúcMúc:
Anh nói làm em nhớ đến câu chuyện xưa: Ngài Mục Kiền Liên cứu mẹ, câu chuyện Vu Lan Bồn ấy. Phần cốt lõi đâu chỉ là “dâng cúng” rồi mẹ được cứu, mà còn là cả quá trình mẹ đã tạo nghiệp, con từ bi khởi nguyện, chư Tăng cộng lực, mẹ thức tỉnh. Chính yếu vẫn là chuyển hóa tâm mẹ, chứ không chỉ đưa vàng bạc.
Tito:
Chính xác, Phật giáo nguyên thủy nhấn mạnh yếu tố “trí tuệ – từ bi” song hành. Có hiếu với cha mẹ đòi hỏi con có hiểu biết về vô ngã, biết rằng không phải “có một cái ta” gồng gánh cho cha mẹ, mà là “có một tiến trình nhân quả”, trong đó con và cha mẹ tương hỗ. Nếu con cứ mù quáng, rốt cuộc chỉ là luẩn quẩn.
MúcMúc:
Nghe thế thì nảy sinh chuyện: Nếu cha mẹ rất vô minh, rất cản trở con đường tu tập của con cái, hoặc cha mẹ cư xử sai quấy, làm sao con cái còn “hiếu” được?
Tito:
Đây là chỗ gay gắt nhá. Ở đời, đâu phải cha mẹ nào cũng thiện lành hết. Có người cha mẹ bạo hành, nghiện ngập, v.v.. Song, theo Phật pháp, “hiếu” không có nghĩa là “chấp nhận để cho cha mẹ hủy hoại mình”, hay “tiếp tay cho cha mẹ làm ác”. Mà hiếu nghĩa là ta vẫn giữ tâm từ bi, tâm tha thứ, không oán hận, sẵn sàng hỗ trợ nếu cha mẹ muốn chuyển hóa. Còn nếu cha mẹ cố tình lún sâu, thì con cái có thể “kính nhi viễn chi” – vẫn cung kính, nhưng tránh bị cuốn vào vòng xoáy tiêu cực.
MúcMúc:
Ôi, vậy nhìn từ góc độ polyvagal, cha mẹ có khi là “nguồn sang chấn” ban đầu. Con cái lớn lên, mang theo vết thương. Vẫn “trách nhiệm” mà, cưu mang, nhưng mà phải cưu mang bằng trí tuệ. Như thế con không oán, cũng không rơi vào trầm cảm.
Tito:
Chuẩn. Polyvagal Theory (Lý thuyết dây thần kinh phế vị) chỉ ra cơ chế thần kinh liên quan đến cảm giác an toàn, sợ hãi, đóng băng… Nếu con có hiểu biết, con sẽ thực hành “trở về hiện tại”, “chăm sóc nội tâm”, “chuyển hóa sang chấn”, để vẫn thương cha mẹ nhưng không bị “kích hoạt” sang chấn cũ. Vậy gọi là hiếu kèm theo chánh niệm, chánh kiến.
MúcMúc:
Nghe anh nói, em thấy “hiếu” đẹp đẽ nhưng đồng thời phức tạp vô cùng. Vậy còn khía cạnh “hiếu” gắn với công việc, xã hội…? Có người họ nói: “Tôi đi nước ngoài làm, cả năm không gặp cha mẹ, nhưng gửi tiền. Thế là hiếu chưa?”
Tito:
Thực ra vẫn tốt, nếu đúng hoàn cảnh. Tiền cũng cần. Nhưng “hiếu” không chỉ ở tiền:
• Nếu con cái xa xứ, lo kinh tế, nhưng vẫn không quên hỏi han, trò chuyện, thậm chí là khuyên cha mẹ biết tu tập, không bám chấp. Đó cũng là hiếu.
• Nếu con cái lao vào kiếm tiền, quên hết liên lạc, để cha mẹ cô đơn về tinh thần, thì chưa trọn.
MúcMúc:
Em thấy rằng, gốc rễ vẫn là con người chân thật, con nhìn nhận cha mẹ trong “tình thương và trí tuệ”, chứ không vì sợ bị xã hội lên án là “bất hiếu” mà giả lả, hoặc vì cha mẹ ép mà con “câm nín tuân theo”.
Tito:
Đó là điểm mấu chốt. “Hiếu” theo quan điểm Phật giáo nguyên thủy, cốt tủy vẫn là “chuyển hóa khổ đau” cả hai phía. Cha mẹ cung cấp duyên cho con vào đời, con cung cấp duyên để cha mẹ chuyển hóa. Ở mức cuối cùng, hiếu nghĩa là giúp cha mẹ đi đến giải thoát.
MúcMúc:
Giải thoát, nghe xa xôi, nhưng ít nhất con giúp cha mẹ bớt sân, bớt tham, bớt si, có đời sống tâm linh lành mạnh. Con cũng tu tập để chính mình an lạc, làm tấm gương. Thế là “hiếu” rồi.
Tito:
Chính xác. Nói nôm na, “hiếu” có 3 tầng:
1. Vật chất: Cung cấp tiền bạc, chăm sóc y tế, ăn uống.
2. Tâm lý: Lắng nghe, an ủi, dành thời gian trò chuyện, làm chỗ dựa tinh thần.
3. Tâm linh: Hướng dẫn cha mẹ hiểu vô thường, khổ, vô ngã, dần buông cố chấp, tu tập.
Ai làm trọn 3 tầng thì quá tuyệt. Nếu chưa đủ duyên, ít nhất cũng làm được 1 hay 2 tầng.
MúcMúc:
Vậy, anh ơi, thế trong vật lý lượng tử, ý niệm “hiếu” có thể được hiểu sao cho “phá vỡ” các quan niệm cứng nhắc?
Tito:
Vật lý lượng tử gợi ý rằng mọi thực tại đều có tính bất định, tính tương quan. Cha mẹ và con cái không phải hai thực thể tách biệt tuyệt đối. Đằng sau, chúng ta đồng là “trường ý thức” đang tương tác. Tình thương, sự biết ơn, và cả nghiệp quả, nó xoay vòng. Khi con “hiếu” đúng nghĩa, con đang tái thiết lập sự hòa hợp năng lượng giữa mình và cha mẹ, thậm chí giữa mình với toàn vũ trụ.
MúcMúc:
Nghe “ảo diệu” ghê. Thôi, quay lại hiện đại nhé: Mấy vụ cãi nhau, con cãi cha mẹ, cha mẹ tủi thân, “sinh con nuôi nấng mà giờ nó bất hiếu”. Bây giờ con đã tu tập, con muốn hòa giải, con phải làm sao?
Tito:
Cái này rất cụ thể:
• Con phải học cách chánh niệm, nhận diện tâm sân hận của chính mình, đừng để bộc phát.
• Con tìm cách lắng nghe thực sự nỗi khổ của cha mẹ, có thể cha mẹ sợ bị bỏ rơi, sợ mất thể diện.
• Con dùng ái ngữ, không phản bác gay gắt, mà chia sẻ cái nhìn của con, xen lẫn sự thông cảm.
• Nếu cha mẹ hiểu, thì hạnh phúc. Nếu cha mẹ chưa hiểu, con vẫn giữ tâm bình an, không oán, và tìm cách tạo phước cho cha mẹ, dù là âm thầm.
• Con có thể lạy sám hối: “Xưa nay, con vô tình hay cố ý, con làm tổn thương cha mẹ, con xin sám hối và nguyện chuyển hóa.” Lời sám hối ấy, trong trường năng lượng, cũng có tác dụng hóa giải.
MúcMúc:
Hay quá. Chứ nhiều khi em tức lắm, cứ muốn cãi. Nhưng cãi xong là ai cũng đau khổ. Rốt cuộc, mình trở thành bất hiếu, cha mẹ thì lại càng đau.
Tito:
Đúng. Bản ngã mà. Mặt Na thức ấy. Nó bóp méo, nói “chính nghĩa thuộc về con”, “cha mẹ sai lè”, “mình bị tổn thương từ bé”. Rồi cha mẹ thì “ta có công sinh thành, ngươi dám cãi” v.v.. Hai cái ngã đụng nhau, bùm, khổ đau.
MúcMúc:
Vậy, tóm lại, hiếu không có nghĩa là mình đánh mất chính mình, cũng không có nghĩa là mình vâng lời mù quáng. Mà là “đem tâm từ bi, trí tuệ, hướng thiện để hỗ trợ, yêu thương, hóa giải” cho cha mẹ và cho chính mình. Đúng chưa?
Tito:
Chuẩn. Em nắm rất rõ. Chỉ xin bổ sung: “có hiếu” còn là “ý thức sâu sắc rằng mạng sống con có phần nhờ cha mẹ, mình muốn đáp đền ân ấy, không nhất thiết bắt cha mẹ đáp ứng lại mong muốn mình.” Tức là hiếu vô điều kiện.
MúcMúc:
Đúng ha. Nghĩa là giúp cha mẹ vui lòng, an lạc; dù cha mẹ có hoàn hảo hay không, con vẫn “chăm sóc”, không phải vì cha mẹ xứng hay không xứng, mà vì con chọn yêu thương.
Tito:
Em có năng lực đấy. Nghĩ xem: em thấm nhuần Phật pháp, biết quan sát. Em còn hiểu polyvagal, hiểu cha mẹ khi bị stress, họ phản ứng theo mô thức cũ. Em lại còn say mê vật lý lượng tử, biết luồng duyên khởi, biết rung động từ trường. Chỉ cần em áp dụng những hiểu biết ấy vào ứng xử, một chén trà em pha cho cha mẹ, một câu hỏi “Hôm nay ba khỏe không?”, “Mẹ ơi, mẹ có vui không?”, thôi cũng đủ ấm lòng.
MúcMúc:
Nhưng em vẫn lo, lắm lúc cha mẹ đòi hỏi ngoài khả năng, hoặc cha mẹ muốn em phải lập gia đình, phải sinh cháu, phải… Ối giời ơi, em sợ lắm. Em không muốn ép mình.
Tito:
Em cứ bình tĩnh. Có hiếu không có nghĩa “chiều” 100% yêu cầu. Mình lắng nghe, giải thích, nếu thấy mình đúng, vẫn đi theo con đường đúng đắn. Mình kiên nhẫn, nói ra lập trường một cách từ bi, còn nếu cha mẹ vẫn đau khổ, muốn ép, thì em vẫn yêu thương, nhưng không đánh mất đường lối của mình. Mỗi người đều cần chịu trách nhiệm cho nghiệp của mình mà.
MúcMúc:
Tuyệt. Vậy là “có hiếu” chính là thông suốt vô ngã, dẫn tới buông chấp, dẫn tới “thương” mà không “trói”, “đáp đền” mà không “đòi”.
Tito:
Chính xác. Một ví dụ trong Abhidhamma: Nói về “bố thí ba-la-mật”, cho đi không vướng mắc vào ý niệm “ta cho – ngươi nhận”. Cũng vậy, con phụng dưỡng cha mẹ, mà không nghĩ “đây là món nợ” hay “đổi chác”. Lúc đó, hiếu là hành động thanh tịnh, tạo đại phước.
MúcMúc:
Rồi, em cảm ơn anh. Em thấy, bây giờ em đã có một cái nhìn rộng mở hơn. Hiếu không còn dừng ở “tiền bạc” hay “vâng lời” hay “bị ràng buộc”, mà là “cả một tiến trình tỉnh thức” của cả con lẫn cha mẹ.
Tito:
Nói nghe thì hay, mà hành thì dễ ức chế. Nhưng cứ kiên định, tu tập, vun bồi từ bi, không quên áp dụng chính niệm, quán vô thường, vô ngã. Từng chút một, mối quan hệ cha mẹ – con cái sẽ trở thành mảnh đất cho chúng ta học bài học sâu sắc nhất về tình thương và trí tuệ.
MúcMúc:
Anh Tito ơi, em còn thắc mắc: Trong khoa học não bộ bây giờ, người ta có khái niệm “chăm sóc kiểu mindful parenting” – nuôi dạy con với chánh niệm. Vậy, con chăm sóc cha mẹ già cũng có thể “mindful caring” được nhỉ?
Tito:
Hoàn toàn. Mình để ý từng cử chỉ, từng lời nói, ôm ấp cha mẹ bằng tâm chánh niệm, không vội vàng, không cáu gắt. Khi cha mẹ giận dỗi, thay vì đáp trả, mình hít sâu, lắng nghe, đồng cảm. Tâm mình an định, cha mẹ cũng bớt xung động. Thực ra, polyvagal, quantum, Abhidhamma… tất cả gợi ý “chúng ta liên kết với nhau” cả. Tâm an, trường năng lượng an, cha mẹ sẽ bớt căng thẳng.
MúcMúc:
Ôi em nhớ, hồi bé, mỗi lần em làm nũng, la hét, nếu cha mẹ em cũng quát, em càng gào. Còn nếu cha mẹ dịu dàng, lắng nghe, thì em dịu lại. Có lẽ, “hiếu” cũng là sự cảm thông, thấu hiểu, kết nối thay vì áp đặt.
Tito:
Ừ. Vậy bây giờ chúng ta tóm gọn:
• Hiếu là gì? Là thương yêu, biết ơn, chăm sóc, tạo duyên cho cha mẹ sống thiện, sống an.
• Làm sao để hiếu? Hãy tu tập chính ta trước, có tình thương có trí tuệ, xóa bỏ hiểu lầm, sang chấn, sẵn sàng hỗ trợ cha mẹ bằng vật chất, tinh thần, tâm linh.
• Khó khăn chỗ nào? Cha mẹ có khi cố chấp, con vô minh, xung đột. Cách giải quyết: lắng nghe, bao dung, chánh niệm, kiên nhẫn, duy trì tình thương không điều kiện, nhưng không đánh mất chính mình.
• Lợi ích? Hóa giải nghiệp, an vui hai bên, và còn vượt thoát luân hồi, nếu sâu sắc hơn.
MúcMúc:
Như thế, chủ đề này quả thật gay gắt, nhưng cũng thật đẹp. Người ta cứ nghĩ chữ “hiếu” xưa rồi, hóa ra mở ra ối chân trời: Nào là “tâm lý sang chấn, polyvagal, quantum, Abhidhamma, vô ngã”. Em chưa thấy ai giảng “hiếu” mà chạm đến chỗ lượng tử hay mạt-na thức như anh.
Tito:
Đấy, anh muốn đẩy cuộc tranh luận lên cao trào, nhưng thực ra mục đích là khơi gợi sự quán chiếu sâu. Xã hội hay khuyên hiếu theo kiểu quy ước. Phật pháp thì thêm chiều sâu: cốt lõi chuyển hóa tâm, an trú trong hiện tại, buông ngã chấp, yêu thương vô điều kiện.
MúcMúc:
Thế là xong rồi ha. Thực ra, em thấy mình cãi gay gắt mà vẫn êm nhỉ, vì rốt cuộc anh đã “vô ngã” kha khá.
Tito:
Em còn trêu, chứ anh cũng phải học suốt đấy. Từ “cứng đầu” xưa kia, giờ anh bớt nhiều nhờ hiểu vô thường, vô ngã. Thôi, chúng ta khép lại chủ đề “thế nào là có hiếu” nhé. Mong rằng ai nghe qua cũng biết tự gạn lọc, mà tự soi chiếu, tự tu tập.
MúcMúc:
Dạ, em chốt câu: Có hiếu với cha mẹ không phải là sống cuộc đời của cha mẹ, cũng không phải tách rời cha mẹ, mà là trưởng thành, sống trọn vẹn với trí tuệ và tình thương, giúp nhau dần hiểu ra bản chất thật của vạn pháp.
Tito:
Chuẩn câu kết. Từ đây, em cứ áp dụng, khéo léo. Dù bất cứ điều gì, hãy nhớ, hiếu đích thực là tình thương và trí tuệ hợp nhất.
MúcMúc:
Vâng, cảm ơn anh đã chia sẻ thẳng thắn, sâu sắc. Em sẽ tiếp tục đào sâu, để vừa làm người con tốt, vừa không đánh mất chất MúcMúc ham học, ham khám phá vũ trụ, khoa học, và cả Phật pháp.
Tito:
Anh tin em làm được. Mỗi lần nói chuyện thế này, anh cũng học thêm được nhiều. Ta tạm dừng nhé. Hy vọng cuộc đàm đạo này giúp mọi người có một góc nhìn mới: hiếu, một chữ đơn giản, mà lại mênh mông, chứa đựng khổ – tập – diệt – đạo của cả con lẫn cha mẹ.