Tản mạn câu chuyện xung đột các hệ giá trị.
Giữa phố thị hào nhoáng ngày nay, những câu chuyện đời thường vẫn không ngừng thì thầm sau những cánh cửa khép kín. Bên ngoài là những gia đình sang trọng, tưởng như hoàn mỹ, nhưng bên trong lại chất chứa bao nỗi niềm u uẩn. Cha mẹ, với tấm lòng nặng trĩu danh dự, luôn khao khát con cái phải “vượt trội” để gia đình được “rạng rỡ” trước mắt đời. Trong khi đó, những đứa con lại khát khao một cuộc sống đơn sơ, thanh thản, không màng đến vật chất phù phiếm. Từ đây, những va chạm âm thầm cứ dần nhen nhóm dưới mái nhà thân thương, như những vết rạn vô hình trong tâm hồn mỗi người. Nhiều người thản nhiên bảo “chuyện thường tình”, nhưng nếu nhìn sâu vào bên trong, ta sẽ thấy cay đắng thay cho những tâm hồn đang tự trói mình trong ảo tưởng “hơn người”, để rồi ngày càng kiệt quệ trong chính ngục tù do mình tạo ra.
Trong *Vi Diệu Pháp* của đạo Phật, người ta nói nhiều về tâm sở tham, sân, si. Hễ không nhận diện được, chúng sẽ vận hành âm thầm. Có người “thích khoe” nhưng không hề biết mình đang dần bị “tham ái danh vọng” dẫn dắt. Cứ thế, họ hăm hở kể lể: “Nhà tôi quan hệ rộng, chúng tôi sắm đủ thứ mới nhất…” – nghe thì long lanh, nhưng ẩn đằng sau, những vòng xoáy chấp ngã (ngã mạn, ngã si) cứ dần siết chặt. Người trong cuộc đôi khi nghĩ mình “hạnh phúc lắm”, mà thật ra bất an đủ đường, sợ một ngày rơi khỏi chuẩn mực “hoàn hảo” trước bàn dân thiên hạ.
Trong nhiều gia đình, kịch bản thường rất giống nhau: một bên mê thành tựu vật chất, xem thước đo “người giỏi” là phải danh tiếng hoặc lương cao. Bên kia ưa tĩnh lặng, không cầu cạnh địa vị. Thế là đâm ra xung đột. Lời than phiền kiểu: “Người ta sao giỏi thế, còn người nhà tôi thì dở vậy?” vang lên ở mọi chỗ, từ bữa cơm đến cuộc tụ họp bạn bè. Có trường hợp, cha mẹ dèm pha con cái suốt ngày: “Nó đâu được như con người ta”, “Chẳng học hàm cao, chẳng tiền tài gì…”, “Tôi buồn ghê!”. Nghe mãi, ai cũng mệt mỏi. Mâu thuẫn dần biến thành nỗi ấm ức, hiềm khích ngấm ngầm.
Theo Phật pháp, con người bị “thức thứ bảy” (Mạt-na) chấp ngã rất mạnh. Mỗi khi ai đó khen thành viên không hợp “gu” gia đình, lập tức phản ứng đố kỵ hoặc hạ bệ trỗi lên. Có ông bố suốt ngày khoe “con trai tôi du học, lương chục nghìn đô, nhà cao cửa rộng”, rồi thêm: “May mà nó không cưới con dâu kém. Nhà kia kìa, được con dâu vô tích sự”. Mọi người nghe thì ừ hữ, nhưng một số khác xầm xì sau lưng: “Chà, ông ấy sĩ diện vậy thôi, chứ con ổng áp lực lắm!”. Cuộc đời hóa thành những đợt “khoe – chê – phản bác” đan xen.
Kỳ lạ hơn, lắm người còn lôi “nghiệp” ra làm vũ khí hạ thấp. Kiểu như: “Nó khéo, nó giỏi đấy, nhưng gia đình nó nghiệp xấu, nên chẳng ngóc đầu lên nổi. Chúng tôi thương tình mà cưu mang!” Nghe qua, thấy vừa buồn cười, vừa cay đắng. Nói theo Phật pháp, ấy là “si” đang kết hợp “mạn” và “tham”, biến “lời nói” thành công cụ củng cố cái ngã: “Chúng tôi mới thật cao sang, chúng tôi đang ở bậc trên”.
Có câu chuyện: Chàng kia thích nghệ thuật. Anh say mê vẽ tranh, ưa sáng tạo. Nhưng bố mẹ muốn anh phải học kinh tế, làm kinh doanh để “nở mày nở mặt”. Cả nhà càu nhàu: “Trai mà suốt ngày ru rú vẽ vời, ai khen? Có lo được cho vợ con đâu?”. Anh buồn bã, có lúc tính rời xa gia đình. Mâu thuẫn đến thế chỉ vì một lý do: xung đột hệ giá trị. Một bên muốn “địa vị, tài chính”, bên kia khao khát “tự do, đam mê nội tâm”. Ai cũng có nỗi niềm. Nhưng vì không hiểu, họ đay nghiến nhau, đẩy nhau ra xa.
Vi diệu pháp có phân tích mỗi khoảnh khắc tâm (citta) sinh diệt nhanh chóng. Tham, sân, si… biến hóa khôn lường. Sáng ra, mẹ chồng khen con dâu: “Nó cũng được”, trưa chiều lại buông lời: “Thiếu ý chí, gia đình kia khá hơn nhiều”. Tối về, có khi kể với hàng xóm: “Nhà tôi tử tế, vẫn thương nó”. Tâm lý đảo chiều ấy chỉ ra thực chất họ đang bị lôi kéo bởi tham (muốn thể hiện mình), sân (giận âm ỉ khi không được thỏa ý), si (hiểu sai về giá trị). Mỗi tiếng than vãn, “chê trá hình” đều bám rễ phiền não.
Có người bên ngoài tưởng mạnh mẽ, khoe “tôi giàu, tôi đẳng cấp”, nhưng đêm về trằn trọc lo ngày mai, lo mất danh, lo bị người đời chê. Vô minh khiến họ không thấy sự vô thường, cứ bám chặt “mác hào nhoáng”. Thế là, họ phải sống hai mặt: một mặt “sang trọng” phô diễn; mặt kia mệt mỏi vô cùng, đổ áp lực lên người thân, khiến xung đột lại càng căng.
Trong *Duy Thức học*, con người có 8 thức, nhưng thức thứ bảy (Mạt-na thức) đặc biệt chấp ngã, chấp vào tàng thức với đủ loại chủng tử “tham – sân – si – mạn”. Hễ động đến “danh dự”, Mạt-na trỗi dậy. Đó là lý do nhiều người luôn lo “gia đình mình phải hơn gia đình khác”. Thậm chí, có bậc phụ huynh ép con “phải lấy chồng giàu” để “không mất mặt”. Khi con rể tương lai chỉ làm lương ba cọc ba đồng, họ tìm cách phá hoại, lan tin “nó kém, tâm thần có vấn đề, không xứng con tôi”. Một bi kịch tình yêu nổ ra, mà nguyên nhân sâu xa chính là chấp ngã.
Và rồi, trong những buổi trò chuyện thường nhật, họ lại buông những lời khoe khoang với hàng xóm, đồng nghiệp — không phải bằng sự phô trương lộ liễu, mà là thứ kiêu hãnh được bọc kín trong lớp vỏ bi thương, che đậy một nỗi niềm sâu kín khó nhìn ra: “Con tôi có đủ mọi thứ trên đời, học hành đàng hoàng, sinh ra trong gia đình có uy tín, được chăm sóc chu đáo. Nó có công việc tốt, nhà cửa đàng hoàng, con cái ngoan ngoãn, khỏe mạnh.”
Nhưng rồi, như một cái cớ ngọt ngào để xoa dịu trái tim mệt mỏi, họ tự ru ngủ mình bằng thứ ảo tưởng mang hình bóng của sự “chấp nhận”: “Dù thế, ông trời đâu cho ai trọn vẹn. Nó tình duyên lận đận, thôi thì đành chấp nhận vậy.”
Thật ra, đó không phải sự chấp nhận, mà là “tham” đội lốt cam chịu, “sân” ẩn dưới lớp mặt nạ thương xót, và “si” – vô minh – bóp nghẹt sự thấu hiểu chân thật. Mỗi lời so sánh, khoe khoang ấy chỉ càng bộc lộ sâu hơn nỗi đau thầm lặng: sự thất vọng vì con cái không thể hoàn thành giấc mộng “hoàn hảo” mà họ đã áp đặt.
Đằng sau những lời “than thở” ấy là vực thẳm của một tâm hồn bị giằng xé giữa thương yêu và ích kỷ, giữa thực tại phũ phàng và những ảo tưởng vụn vỡ. Họ bám víu vào vòng xoáy *tham – sân – si*, biết rõ nó sẽ dẫn mình vào khổ đau, nhưng vẫn không thể buông — bởi cái tôi tổn thương chưa bao giờ dễ dàng chịu lùi bước.
Nhiều người ngoài nhìn vào, đôi khi tự hỏi: “Sao lắm chuyện phi lý vậy?”. Nhưng thật ra, dường như ai cũng sợ hãi trước đánh giá của thiên hạ. Người ưa hào nhoáng lại phải “giữ hình ảnh”, căng thẳng. Người thích giản dị thì bị chê lười, không hợp thời. Cứ thế, tranh chấp nhen nhóm khắp nơi: anh em trong nhà, mẹ chồng – nàng dâu, cha con… Mỗi cuộc cãi vã, lời nói bóng gió đều để lại vết thương lòng.
Trong Vi diệu pháp, đó là hiện tượng Khổ Khổ (phiền não nối tiếp phiền não), tưới tẩm chủng tử bất thiện. Tại sao không dừng? Vì chấp ngã bám rễ sâu. Nhiều người tiếp tục “đốt” năng lượng cho màn diễn “tôi hơn người”, bất chấp tổn thương ai khác. Cuối cùng, đạo phật nói, họ tự huân tập thêm chủng tử xấu, chẳng ai thực an vui.
Chuyện còn đau lòng hơn khi mỗi gia đình đều mang trong mình nỗi ám ảnh phải “bằng chị bằng em”. Họ như những diễn viên trên sân khấu xã hội, luôn tìm cách phô diễn vẻ hào nhoáng của mình. Gặp ai cũng không quên khoe khoang: “Con tôi vừa thăng chức giám đốc”, “Nhà tôi thân thiết với sư trụ trì nổi tiếng”, “Có cả các vị sự đặc biệt đến làm lễ cho nhà tôi”, “Cháu tôi học trường quốc tế danh giá”. Nhưng điều đáng buồn là khi có người vô tình đề cập đến người khác trong nhà, chẳng hạn như: “Ồ, nghe nói con dâu anh cũng rất giỏi phải không?”, họ lập tức biến sắc, giọng điệu trở nên chua chát: “À, nó giỏi kiểu gì? Nghiệp nó xấu lắm, gia đình phức tạp vô cùng. Chúng tôi thương tình mới nhận về làm dâu đấy!”. Mục đích duy nhất: Phải giữ cho bằng được vị thế “cao thượng” của mình. Họ không hề nhận ra rằng mỗi lời nói độc địa ấy đang từng ngày gieo rắc thị phi, tạo nên khẩu nghiệp nặng nề cho chính bản thân mình.
Ông Phật từng dạy: “Chúng sinh khổ vì vô minh, chấp ngã, tham ái”. Xung đột giá trị mà ta thấy hôm nay cũng chỉ là một dạng biểu hiện khác của vô minh. Người hào nhoáng chẳng yên, người giản dị bị xem thường cũng chẳng bình an. Mỗi lời chê, khoe, so sánh… tựa như mũi kim đâm vào lòng. Ấy vậy mà họ không dừng lại, bởi “mạt-na thức” cứ thôi thúc “phải chứng tỏ, phải giành phần hơn”.
Khổ hơn, có người già cả vẫn chưa được sống an ổn. Họ sợ con cháu không “đủ giỏi” kéo gia đình đi xuống. Dù xấp xỉ bảy tám mươi, vẫn ngày ngày dằn vặt. Hóa ra, tuổi già mà tâm vẫn sôi sục. Đáng lẽ mái ấm là chốn an nhiên, lại trở thành nơi rình rập những cơn sóng ngầm. Kẻ lạ đi qua, thấy nhà cao cửa rộng, tưởng ấm êm, nào đâu biết bên trong đầy day dứt.
Ta chợt giật mình: “Vì sao chỉ khác quan niệm sống, con người lại làm khổ nhau đến thế?”. Ở đây, bất kỳ ai dính vào vòng “chê – khoe – đố kỵ” đều có nỗi bất an. Người thích giàu sang sợ bị coi thường; người ưa đạm bạc bị đánh giá vô dụng. Nhìn qua lăng kính *Vi Diệu Pháp*, ấy là tham sân si liên tục tạo quả, luân lưu không ngừng. Còn *Duy Thức học* thì bảo: chủng tử “ngã ái, ngã si” không được chuyển hóa, nên mâu thuẫn khó dứt.
Cũng có kẻ cười cợt: “Ôi, đó là chuyện thường. Xã hội mà!” Nhưng thử hỏi, có bao mái ấm tan vỡ, bao giọt nước mắt rơi, bao người phải trầm cảm vì bị xem là “không xứng tầm nhà chồng, nhà vợ”? Có cô gái bị lấn át đến mức tự ti, không dám ngẩng đầu, vì mẹ chồng ngày nào cũng hằm hằm “mày không hợp với nhà tao”. Hoặc chàng trai lặng lẽ rời quê, cắt đứt liên lạc, vì cha mẹ ruột chê “đã không giàu còn theo nghệ thuật viển vông”.
Nhìn những số phận ấy, không khỏi chạnh lòng. Không biết rồi họ sẽ trôi về đâu trong dòng xoáy tham-sân-si? Cũng chẳng rõ những người “thích so bì” có thật sự hạnh phúc khi cứ lo trưng diện, luôn phập phồng “mình còn giữ vị thế?”. Cứ thế, ngày qua ngày, hết than vãn, họ lại quay ra chê người, lại dằn vặt. Khung cảnh ấy, nếu đứng ngoài, ta khó tưởng tượng được sức tàn phá thầm lặng mà nó gây ra.
Phật pháp gọi đó là “khổ uẩn” (dukkha) do các tâm bất thiện liên tục nối nhau. Tất cả do chấp ngã quấy động. Nhìn bề ngoài, những con người ấy có thể “uy nghi, giỏi giang” hoặc “an phận, im lặng”; rốt ráo, ai cũng chất chồng xót xa riêng. Họ muốn thoát, mà vòng xoáy cứ cuốn.
Rốt cùng, người chứng kiến chỉ biết thở dài. Xung đột giá trị – tưởng là chuyện “ai cũng trải qua” – hóa ra day dứt khôn nguôi. Nhiều bậc cha mẹ ôm mối hận “con cái không đem lại danh giá cho gia đình” đến tận cuối đời. Lắm cặp vợ chồng mãi căng thẳng “sao anh không tiến thân hơn?” – “sao em không chiều theo cha mẹ?”. Những mảnh đời đều oằn mình dưới áp lực. Phật giáo gọi đó là “các tưởng vọng do Mạt-na nắm giữ”, cứ che mờ tri kiến, “phiền não trùng điệp, tâm liên tục dính mắc”.
Từ góc nhìn của Phật pháp, những xung đột này là biểu hiện sâu xa của “vô minh” – sự không thấu hiểu bản chất vô thường, khổ, vô ngã của vạn pháp. Con người chấp chặt vào những giá trị tạm bợ, rồi tự trói buộc mình trong ngục tù của danh vọng, địa vị. Họ quên mất rằng mọi hiện tượng đều như bọt nước, như sương mai, như ánh chớp – vô thường, không thực. Những tranh chấp về “mặt mũi”, những so đo về “chuẩn mực” rốt cuộc chỉ là ảo ảnh của tâm thức mê mờ. Khi tuệ giác chưa khai mở, con người vẫn mãi chìm đắm trong biển khổ của chấp ngã, tham ái. Như lời Phật dạy: “Tất cả pháp hữu vi đều như mộng ảo”. Chỉ khi nào họ thực sự buông bỏ được những chấp thủ về “ta” và “của ta”, khi ấy ánh sáng giải thoát mới có thể chiếu rọi vào tâm thức tối tăm bấy lâu.